Ali AÇIKGÖZ

Yönetim Danışmanı

Diyarbakır

Aile İşletmelerinin Tanımı

Genel kabul görülen yaklaşıma göre gerek dünyada gerekse Türkiye’de işletmelerin ağırlıklı kısmı aile işletmelerinden oluşmaktadır. Aile işletmesi ile ilgili yapılan pek çok tanım bulunmaktadır.
Ailenin geçimini sağlamak veya kâr etmek amacı ile aile büyüğü ya da ailenin başka bir bireyinin kurduğu, sonraki zamanlarda yönetimde aile üyelerinin görev aldığı işletmeleri aile işletmesi olarak tanımlamaktadır[1]. Yalnızca bir ailenin üyeleri tarafından kontrol edilen işletmeler aile işletmeleridir [2].

İki veya daha fazla aile üyesinin sahipliği ve yürütmesinde olan işletmeler aile işletmesi olarak adlandırılır[3]. Carsrud’a göre; sahipliğinin ve politikalarını belirleme yetkisinin “akrabalık bağı olan bir grup” tarafından gerçekleştirildiği az ortaklı işletme aile işletmesidir[4]. Donelley ise aile işletmelerini, aileden en az iki neslin yer aldığı ve bu bağlantının işletmenin politikaları ve ailenin ilgi ve amaçların üzerine karşılıklı etki ettiği yapılar olarak tanımlamıştır[4]. Aile işletmesi, aile içinden bir girişimcinin başlattığı ve daha sonra ailenin çoğunlukla işin içinde olduğu kurumsal bir organizasyondur.

Aile İşletmelerinin Yapısı ve Gelişimi

Aile işletmeleri, tüm süreçlerde olduğu gibi; başlangıç, büyüme, olgunlaşma gibi aşamalarından geçmektedirler. Bu aşamalar bazen bir nesil bazen de birkaç nesil sürebilmektedir[5].
Aile işletmelerinin yapısal oluşumu üç daire aile işletmesi modeline 'zaman' boyutu eklenerek anlaşılabilir. Mülkiyetin, ailenin ve işin evrimi aile işletmelerinin oluşumunu ve gelişimini tüm boyutları ile özetler. Bu modele “Üç Boyutlu Evrim Modeli” denir. Aile işletmelerinin kuruluşu ve gelişimi izlenirken konu mülkiyet, aile ve iş olmak üzere üç boyut açısından ele incelenmektedir[6].

Literatürde incelendiğinde aile işletmeler dört evrede ele alınmıştır: Birinci nesil aile işletmeleri, büyüyen ve gelişen aile işletmeleri, kompleks aile işletmeleri ve sürekli olmayı başaran aile işletmeleri.

Sürdürülebilir başarı için, her ailenin bir “Aile Kodu” nun oluşturulması ve bu kodların “6C”ye sahip olması gerekir(Ward,2004).
1.Cash (Nakit): Likidite gücüne sahip olmak her aile işletmesinin büyümesi ve ortaya çıkacak beklenmedik aile ihtiyaçları için gereklidir.
2.Communication (İletişim): Her örgütsel yapı için nitelikli önemlidir. Aile işletmelerinde iletişim güçlü olmalı ve her aile üyesinin, eşit oranda söz hakkı olmalıdır.
3.Criticism (Eleştiri): Eleştiriler yapıcı olmalı ve diğer kişilere yardımcı olma niteliği taşımalıdır.
4.Commitment (Bağlılık): Aile üyeleri, ailenin temel felsefesine bağlı olmalıdır. Ancak bağlılık her aile bireyinin aynı rahatlıkta bir yaşama sahip olması ile mümkündür. Dolayısıyla aile bireylerinin eğitim, sağlık ve benzeri ihtiyaçlarının da karşılanması gerekmektedir.
5.Compassion (Sevgi, Şefkat): Her birey, diğer aile üyelerine, hatta şirket çalışanlarına sevgi ve saygı göstermelidir. Ailenin yaşlılarına saygı gösterilmelidir.
6.Credit (Güven): Alçak gönüllü olmak ve paylaşmak güvenin tesisinde önemli faktördür. Güven hız demektir. Başarılı olmak ve başarıyı sürdürmek, bu başarıyı paylaşmak için güven ortamına ihtiyaç vardır.

Tablo: Aile İşletmelerinin Gelişim Evreleri ve Temel Karakteristikleri

Aile İşletmelerinde Sürdürülebilirlik

Aile işletmeleri ile ilgili yazınında en önemli konulardan biri olarak süreklilik öne çıkmaktadır. Başarılı aile işletme örneklerine dair yapılan analizler, bu işletmelerin yönetim sistemlerini kurabildiklerini, aile üyelerini hak ve sorumluluklar konusunda eğitmiş olduklarını ortaya koymaktadır. Bunun yanında, amaç birliği oluşturabildiklerini, aile üyesi olmayan çalışanlara karşı adil davranıldığını, topluma karşı yüksek bir sosyal sorumluluk duygusuna sahip olduklarını, aile isminin ürün ya da hizmetle özdeşleşmiş olduğunu, çabuk karar alabildiklerini, uzun vadeli stratejik bir bakışa sahip olduklarını, aile içi bağlılığın güçlü olduğunu göstermektedir (Neubauer ve Lank, 1988).

Bu işletmelerde aile normları, değerleri ve yükümlülükleri, iş yükümlülükleri ile eşleşmekte, aile hedefleri ile iş hedefleri örtüşmekte ve amaçlara adanmışlık ortaya çıkmaktadır [7]. Tedarikçiler, müşteriler ve tüm paydaşlarla uzun dönemli ilişkiler dikkate alınmakta ve bu ilişkiler değer yaratmaktadır [8].

Bunlara rağmen aile işletmelerinin sadece üçte birinin ikinci kuşağa kaldığı, hatta bu işletmelerin sadece yüzde 10’unun üçüncü kuşağa kadar gelebildikleri bilinmektedir[9]. Aile işletmelerinin yüzde yetmişine yakın bir oranının kurucunun ölümü ya da emekliliğinden sonra satış, kapanma gibi sorunlar yaşadığı bilinmektedir[10].

Maliyetleri yönetememe, yeni kuşaklara işi yeterinde benimsetememe, aile üyeleri arasındaki çatışmalar sürdürülebilirliğin önündeki engeller arasındadır(Neubauer ve Lank, 1988). Bunun gibi profesyonel yönetim eksikliği, nepotizm (kayırmacılık) gibi konuların süreklilik sorununun ana nedenleri olarak öne çıktığı ve genellikle de bu nedenlerin iç içe olduğu ifade edilebilir[11].

Aile işletmelerinin süreklilik sorunsalı ile ilgili yapılan bazı önemli araştırmalarda, ilginç tespitlere ulaşmıştır. Perricone ve arkadaşları, etnik kökeni farklı aile işletmeleri üzerine yaptıkları araştırmalarında üç konunun sonraki kuşağa geçişte etkili olduğunu belirtmektedirler. İlk olarak, bağlı oldukları etnik grup ile ilgili aile ve kültür değerlerini korumaları, ikincil olarak içinde bulundukları yerel pazarın özelliklerini iyi anlamaları, ve son olarak, değişen pazar koşullarına uyumlu olmalarıdır [12].

Miller ve Le-Breton Miller, başarılı ve ayakta kalmaya çalışan aile işletmesi kıyaslamasına yönelik araştırmalarında, bu iki grubun strateji, örgüt ve liderlik önceliklerinde farklılıklar olduğunu ve bu farklılıkların süreklilik, birleştirici iç kültür, dış çevreyle iletişim ve yönetim stili şeklinde sınıflandırılabileceğini ortaya koymuşlardır. Süreklilik boyutunda ise başarılı işletmelerin finansal sonuçları yerine kalite, yenilik ve hizmetin ön planda olduğu bir misyonu izledikleri; temel yeteneklerine dayanan tematik bir stratejiyi takip ettikleri; yatırıma ve uzun vadeli ufuklara odaklandıkları ve hissedarlardan sabır ve fedakârlık istedikleri ve yöneticileri uzun bir çıraklık dönemi sonucunda yetiştirdikleri belirlenmiştir[13].
 

Kaynakça İçin: ali@netika.com.tr